01 خرداد 1400 21:30

وهاب مکاری زاده
سرپرست گروه پژوهشی مدیریت انرژی پژوهشگاه نیرو
و عضو هیئت مدیره انجمن علمی مدیریت مصرف انرژی ایران

تامین پایدار انرژی الکتریکی همواره مهمترین دغدغه‌های وزارت نیرو بوده است. به این منظور وزارت نیرو تلاش نموده است که با توسعه ظرفیت‌های تولید، انتقال و توزیع با مشارکت بخش عمومی و خصوصی کشور جوابگوی تقاضای روز افزون برق مصرفی باشد. لیکن بنا به محدودیت‌های منابع هیدروکربوری، اکولوژیکی، اقتصادی و انتشار آلاینده ها تنها توانسته است بخشی از افزایش تقاضای برق را با این روش برآورده نماید. روش دیگری که صنعت برق کشور در سال‌های اخیر به طور جدی در دستور کار خود قرار داده است، مدیریت بار و مصرف انرژی در ماه‌های گرم سال بوده است که با ارائه مشوق‌های مختلف مالی، مشارکت مصرف کنندگان بزرگ انرژی را برای کاهش مصرف در زمان های مورد نظر شرکت توزیع برق به بدست آورده است.
علیرغم این تلاش‌ها، در برخی سال‌ها بنا بر دلایل اقلیمی همانند کاهش بارش ها، تابستان‌های بسیار گرم و زمستان‌های بسیار سرد، تامین برق کشور با چالش‌ مواجه گردیده و به ناچار خاموشی‌های برنامه‌ریزی شده و یا غیربرنامه‌ریزی‌شده اتفاق افتاده و همچنین صنعت برق کشور در ایفای تعهدات صادراتی خود دچار مشکل گردیده است.
حال سؤال اساسی این است که راه حل پایدار برای افزایش پایداری تولید و توزیع برق در کشور چیست؟ آیا با توجه به رشد نسبتاً بالای تقاضای انرژی الکتریکی به خصوص در پیک تابستان و رشد نامتوازن تقاضا در برابر تولید، چه راه‌حلی برای آینده می‌توان پیشنهاد داد، به‌گونه‌ای که هم متناسب با توانمندی‌های فنی و فناوری‌های قابل دسترس کشور بوده و هم قابلیت پذیرش و پیاده سازی در بخشهای مختلف اقتصادی اجتماعی کشور را داشته باشد.
برای پاسخ به این سؤال و ارائه استراتژی مناسب، در ابتدا مفهوم گذار انرژی تشریح و آن را به عنوان راه حل بلندمدت و قابل اتکاء برای مدیریت عرضه و تقاضای انرژی در کشور پیشنهاد می‌نماید.
موضوع گذار انرژی به سمت سیستم انرژی پایدار یک مبحث چند رشته‌ای بوده و از دیدگاه‌های مختلفی مورد بررسی گرفته است. بعنوان مثال در ادبیات موضوع از نقطه‌نظرهای تاریخی، علوم سیاسی، جامعه شناسی، علم و تکنولوژی، نوآوری و اقتصاد تکاملی به تئوری گذار انرژی توجه شده است. بطور کلی تاکنون چهار رویکرد اصلی بعنوان جمع‌بندی این دیدگاه‌ها و تشریح گذار انرژی بکار رفته است که عبارتند از: رویکرد نوآوری سیستم، رویکرد سیستم‌های پیچیده، رویکرد سیستم‌های تکاملی و رویکرد دورنمای چند سطحی. این رویکردها گرچه در بعضی نکات دارای اشتراکاتی می‌باشند، اما هر کدام دارای المان‌ها و فرآیندهای خاص خود می باشند. تاکنون توجه زیادی به رویکرد دورنمای چند سطحی شده است که در نوشتارهای بعدی بطور مفصل به آن پرداخته خواهد شد.
برای گذار انرژی تعاریف متعددی ارائه شده است، لیکن بطور خلاصه گذار انرژی عبارتست از تغییرات تدریجی و پیوسته مشخصات ساختاری سیستم انرژی. این تغییرات در مقیاس وسیع، بلند مدت و بگونه ای بوده که پایه‌های سیستم انرژی فعلی همانند دانش، قوانین و مقررات، نرم‌ها و استانداردها، روش‌های بهره برداری و ساختار آن بطور قابل توجهی تغییر می نمایند. بطور مثال تغییر حمل و نقل دریائی، از کشتی‌های بادبانی به کشتی‌های بخاری در انگلیس در طی سالهای 1840 تا 1890 میلادی، تغییر حمل و نقل زمینی از اسب به اتومبیل در آمریکا طی سالهای 1870 تا 1930 میلادی و تغییر سیستم حمل و نقل هوائی از هواپیماهای ملخی به هواپیماهای جت در آمریکا از سال 1930 تا سال 1970 میلادی از نمونه‌های گذار تکنولوژی سیستم حمل و نقل بعنوان بخشی از سیستم انرژی بوده‌اند.
در گذار انرژی بر‌اساس رویکرد دورنمای چند سطحی، تغییرات سیستم فنی- اجتماعی، بعنوان ستون فقرات تغییر سیستم انرژی محسوب گردیده و اصولاً چنین گذاری شامل موارد زیر می باشد:
- تفکر طولانی مدت به عنوان چارچوبی برای تعیین سیاست‌های کوتاه مدت (حداقل ۲۵ سال)
- در نظر گرفتن بیش از یک حوزه و بازیگران مختلف در سطوح مختلف
- تمرکز بر یادگیری و تمرکز بر فلسفه یادگیری خاص( یادگیری از طریق عمل و عمل براساس یادگیری)
- تلاش برای نوآوری سیستم در کنار بهبود سیستم
- باز بودن گزینه های زیاد(زمین بازی وسیع)
همچنین مسیرهای گذار سیستم انرژی به سوی سیستم انرژی پایدارتر می‌تواند بر اساس شرایط اقلیمی، توانمندی‌های فنی، اقتصادی و اجتماعی کاملا متفاوت باشند. بعنوان مثال در یک کشور ممکن است توسعه نیروگاه‌های بادی در کنار برقی‌سازی مسیر منتخب باشد و در کشور دیگری استفاده از بیوگاز در کنار گاز طبیعی مسیر بهینه می‌باشد یا در کشور دیگری ارتقاء کارائی انرژی در زنجیره عرضه انرژی در کنار ظرفیت نه چندان بالایی از تجدیدپذیرها مسیر مناسب برای گذار انرژی بسوی سیستم انرژی پایدارتر تشخیص داده شود.
مسیرهای گذار انرژی براساس موارد مشخص شده توسط اهداف و چشم اندازهای یک کشور و یا منطقه، معاهدات بین المللی، تحریم‌ها، محدودیت‌های منابع انرژی، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و یا ارتقای صرفه‌جویی سالیانه انرژی، ارتقای پایداری سیستم انرژی کشور و ایجاد کسب و کارهای جدید مربوطه می‌تواند فرموله و مشخص گردد.
اقدامات و نحوه اجرای این تغییرات و مدیریت آن در یک بازه بلندمدت بسیار اساسی و حائز اهمیت می‌باشد. بدین منظور شاید بتوان از ظرفیت‌های برنامه‌های توسعه اقتصادی اجتماعی کشور استفاده نمود و درطی چندین برنامه پنج ساله سیستم انرژی کشور را بسوی سیستم انرژی قابل اطمینان‌تر، کم ریسک‌تر از نظر فنی و اقتصادی، با کارائی انرژی بالاتر و انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلاینده کمتر، با تاب‌آوری بالاتر در مقابل تغییرات اقلیمی و حوادث طبیعی و همچنین منعطف‌تر در مقابل تغییرات تقاضا و اتصال تجدیدپذیرها سوق داد.
بنظر می‌رسد گذار سیستم انرژی در کشورها و از جمله کشورمان با توجه به تحولات و پروتکل‌های زیست محیطی بین المللی و تعهدات مربوطه کشورها و همچنین تغییر تکنولوژی سیستم‌های عرضه و سیستم‌ها و تجهیزات مصرف‌کننده انرژی امری اجتناب‌ناپذیر و قطعی بوده و لذا انجام مطالعات گسترده، عمیق و دقیق با دانش جهانی و نگاه بومی با محوریت مراکز تحقیقاتی دستگاه‌های اجرائی مربوط به حوزه انرژی به منظور تعیین مسیرهای بهینه برای گذار انرژی سیستم انرژی کشورمان بسوی سیستم انرژی پایدارتر طی چند دهه آینده بسیار ضروری و حائز اهمیت می باشد.