سیستم انرژی جهان تاکنون چندین مرحله گذار را پشت سر گذاشته است، گذار از چوب به زغال سنگ و سپس از زغال سنگ به منابع هیدرکربنی از جمله این موارد بوده است. سوال مطرح آن است که آیا گذار دیگری در سیستم انرژی جهانی در حال وقوع است؟ اگرپاسخ بلی است دلایل وقوع این گذار چیست؟ آیا این گذار تنها محدود به منابع تامین انرژی است و یا تغییرات عمده تری در عناصر سیاسی، اجتماعی و اقتصادی سیستم انرژی ایجاد خواهد شد؟ و بالاخره آنکه آیا کشور ما نیز از تبعات گذار انرژی متاثر خواهد شد؟
در پاسخ به این سوالات بایستی ذکر نمود امروزه جهان در مسیر یکی دیگر از تحولات مهم در حوزه انرژی قرار گرفته است که از آن به دوران طلایی انرژی نوین تعبیر می شود.
محرک های گذار سیستم انرژی جهان : مهمترین محرکهای گذار جدید در سیستم انرژی جهانی، تغییرات در عرضه و تقاضای انرژی، پویایی نوآوری و توسعه فناوری در سیستم انرژی و افزایش توجهات زیست محیطی در این حوزه است. پیش بینی ها نشان می دهد تا سال2040 میلادی، مصرف انرژی در سطح جهانی تا 30 درصد افزایش یابد اما این رشد تقاضا بر خلاف دوره های پیشین که توسط کشورهای توسعه یافته مشخص می گردید، عمدتاً مرتبط با کشورهای در حال توسعه ای نظیر چین و هند خواهد بود. بخش عرضه انرژی نیز دچار تغییر شده است به این ترتیب که تامین تقاضای آینده انرژی به وسیله پورتفولیویی از منابع متنوع فراهم می شود که در آن تجدیدپذیرها نقش کلیدی خواهد داشت. یکی از پیامدهای جنگ روسیه و اکراین، متاثر شدن امنیت انرژی کشورهای متکی به واردات سوخت گاز از کشور روسیه بود. این امر مبحث تامین امنیت انرژی ملی و استقلال در واردات انرژی را در این کشورها بیش از پیش دارای اهمیت نموده است که قاعدتاً بر روند عرضه و تقاضای انرژی نیز تاثیر خواهد گذاشت. همچنین پیش بینی می شود با توجه به افزایش نقش برق پاک در مصرف نهایی انرژی که نمود بارز آن افزایش حمل و نقل برقی است تقاضا برای منابع هیدروکربنی در سالهای آینده روند نزولی پیدا نماید. دومین محرک گذار در سیستم انرژی، وضعیت پویای نوآوری و توسعه فناوری در این سیستم است، تاریخچه سیستم انرژی نشان می دهد گذارهای قبلی این حوزه، فرایندهای تدریجی داشته اند اما صنعت انرژی درگیر یک فرایند تغییرات شتابان شده است. روندهای اخیر در بلوغ فناورانه و کاهش هزینه های خورشیدی فتوولتائیک، انرژی باد در ساحل و دریا، توسعه فناوری ذخیره سازی باتری و استخراج انرژی از سوختهای غیرمتداول اساساً تعادل انرژی جهانی را تغییر داده است. بعلاوه فناوریهایی نظیر شبکه های هوشمند، پاسخ دهی به تقاضا و بلاک چین، مرزهای جدیدی را برای سیستم انرژی آینده با تغییر روابط بین مشتریان و تامین کنندگان باز خواهد نمود. با توجه به اینکه عملکرد بخش انرژی در شکل گیری دو سوم گازهای گلخانه ای جهان نقش آفرین است، سومین محرک گذار، افزایش ملاحظات زیست محیطی در سیستم انرژی است. بر این اساس کربن زدایی از حوزه انرژی درصدر سیاستها و اهداف ملی کشورهای مختلف قرار گرفته است و معاهدات بین المللی نظیر توافق نامه پاریس نیز در سطح جهانی به تصویب رسیده است.
گذار سیستم انرژی یک گذار اجتماعی – فنی: محرکهای ذکر شده سبب شده است سیستم های انرژی سنتی و جا افتاده کشورها در آستانه یک دگرگونی و یا گذار قرار بگیرند. اما آنچه که باید توجه داشت آن است که این گذار تنها با تغییرات در یک منبع سوخت یا فناوری ( به عنوان مثال از منابع فسیلی به تجدیدپذیر) همراه نیست بلکه شامل یک تحول اجتماعی – فنی است که به نام "گذار اجتماعی- فنی سیستم انرژی " شناسایی می شود. مطالعاتی که تنها روی منابع انرژی مانند نفت، زغال سنگ و یا گاز تمرکز می نمایند، تغییرات آینده در زمینه گذار را محدود فرض نموده و ابعاد اجتماعی و سیاسی سیستمهای انرژی را پشت یک روکش اشتباه از گزینه¬های فناورانه¬ مخفی می کنند. گذار اجتماعی- فنی انرژی، یک تحول بنیادین است که علاوه بر منابع انرژی، شیوه حکمرانی سیستم انرژی، سیاستها و قوانین مرتبط، رابطه تامین کنندگان و مشتریان را متاثر می نماید، همچنین ارزش ها و نمادهای جدیدی در سیستم انرژی حاکم می شود.
مثلث انرژی هدف غایی گذار انرژی: هدف غایی که از گذار اجتماعی- فنی سیستم انرژی دنبال می شود دستیابی به اهداف پایداری تحت چارچوبی است که به نام "مثلث انرژی" شناخته می شود. مثلث انرژی بیان می کند برای حرکت به سمت اهدف پایداری، سیاستهای گذار انرژی بایستی به صورت متوازن سه بعد دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی، دسترسی و امنیت انرژی و پایداری محیط زیست را مورد توجه قرار دهد. به عبارتی اینگونه نباشد که سیاستهای کشوری در حوزه انرژی تنها معطوف به رشد اقتصادی باشد و عدالت اجتماعی در دسترسی انرژی و حفظ امنیت انرژی در آینده و پایداری محیط زیست نادیده انگاشته شود. البته لازم به تذکر است که هر کشوری بنا به ویژگیها و منابع در اختیار مسیر متفاوتی در دستیابی به اهداف پایداری و حفظ توازن در ابعاد مثلث انرژی خواهد داشت.
لزوم هوشیاری کشور درخصوص مواجهه با آثار گذار انرژی: این تحول بزرگ در سیستم انرژی، تمامی کشورها را متاثر خواهد نمود، اما ابعاد این تاثیر گذاری برای کشورهایی نظیر ایران گسترده تر خواهد بود که علاوه بر مصرف داخلی سوختهای فسیلی، بخش عمده ای از مناسبات اقتصادی و حتی سیاسی خود را بر اساس صادرات منابع فسیلی قرار داده است. یکی از پیامدهای گذار سیستم انرژی، تغییر در کشورهای واردکننده و صادرکننده سنتی منابع انرژی است. در افق پیش رو به جای صادرکنندگان نفت و گاز، صادرکنندگان تجهیزات و فناوریهای انرژی پاک، نظیر تجدیدپذیرها و یا صادرکنندگان منابع اولیه سیستم انرژی نوین، نظیر کبالت، لیتیوم، گرافیت و.. را شاهد خواهیم بود. علاوه بر مسائل ژئوپلیتیک سیاسی و اقتصادی ناشی از تحولات سیستم انرژی، عملکرد سیستم انرژی کشور ما محرک دیگری برای مواجهه هدفمند با گذار سیستم انرژی است. شاخص های عملکرد سیستم انرژی کشور نشان می دهد از اهداف مثلث انرژی فاصله قابل توجهی وجود دارد. از جمله نشانه های آن می توان به آلایندگی بالای بخش انرژی کشور از جمله بخش نیروگاهی در تولید کربن دی اکسید، تنوع اندک در منابع عرضه انرژی و لذا متاثر شدن امنیت انرژی کشور، شدت بالای انرژی کشور و عدم کارایی سیاستهای بهره وری انرژی، یارانه های زیاد در بخش انرژی کشور و... اشاره نمود که تمامی این نشانه ها موید آن است که ما از مسیر گذار سیستم انرژی کشور به سمت اهداف پایداری دور هستیم.
به این ترتیب می توان جمع بندی نمود زنگ خطر جدی برای سیاستگذاران و برنامه ریزان حوزه انرژی کشور به صدا در آمده است، پیش بینی تزلزل جایگاه و نقش آفرینی کشور در حوزه انرژی طی سالهای آتی در عرصه بین المللی، آثار و تبعات ماندگار زیست محیطی عملکرد فعلی سیستم انرژی کشور، متاثر شدن امنیت انرژی کشور به دلیل اتکای صرف به گاز در بخش مصرف داخلی و عدم تنوع بخشی به سبد تولید انرژی کشور، اهمیت مباحث زیست محیطی در صادرات جهانی و لذا پیش بینی حذف و یا جریمه های سنگین برای صادرات کالا و تجهیزات مبتنی بر سوختهای فسیلی و... از جمله مواردی است که حتی تبعات و آثار وقوع برخی از آنها چندین سال است در کشور مشاهده می شود و درخصوص مابقی نیز پیش بینی می شود در آینده ای نزدیک کشور را متاثر کند. لذا بایستی سیاستگذاران و برنامه ریزان کشور به خصوص در حوزه انرژی، به جای رویکرد واکنشی در زمان وقوع این رخدادها، از هم اکنون در خصوص مواجهه و آمادگی کشور برای تغییرات تحولی گذار سیستم انرژی تفکر و برنامه ریزی نمایند.

اشرف السادات پسندیده: عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات سیاستگذاری و حکمرانی پژوهشگاه نیرو
این یادداشت برگرفته از مطلب چاپ شده در روزنامه دنیای اقتصاد، مورخ 1401/08/17 می باشد.